Donna Leon: "Ik had een stom baantje, heel veel plezier – ook al stond Iran op de rand van de afgrond – en speelde eigenlijk de hele dag tennis."

Wie met Donna Leon in gesprek gaat, belandt al snel in een optische illusie. Daar zit de vrouw die we kennen van de cover van haar inmiddels 33 Brunetti-misdaadromans. Sinds 1992 verschijnt er elk jaar een nieuw deel over de commissaris van Venetië.

Leon is tenger en elegant – en 82 jaar oud. Maar hoe langer je met haar praat, hoe jonger ze lijkt te worden. Tegen het einde van het gesprek zegt ze: "Ik ben in mijn leven zelden slecht behandeld." Misschien is dat de reden waarom ze een open blik en nieuwsgierigheid naar mensen en onderwerpen heeft behouden die de meeste mensen uiteindelijk verliezen. Donna Leon zou nooit advies geven; toch klinkt haar biografie als één grote uitnodiging om risico's te nemen.

Leon zegt dat ze in veel paradijzen heeft gewoond. Een daarvan was Isfahan. Leon studeerde Engelse literatuur en stond op het punt om in 1976 aan haar doctoraat te beginnen toen ze, terwijl ze door de New York Times bladerde, een verhaal zag: een bedrijf genaamd Telemedia zocht docenten Engels om les te geven aan leden van de Iraanse luchtmacht – in Iran.

Het enige wat ze van het land wist, was dat het ooit de magische naam 'Perzië' droeg. Maar omdat haar verlangen naar avontuur groter was dan haar verlangen naar een universitaire carrière, belandde Leon een paar maanden later in Isfahan. Ze vat haar vier jaar daar als volgt samen: "Ik had een stom baantje, veel plezier – wat absurd is, want het land stond op de rand van de afgrond – en speelde eigenlijk de hele dag tennis."

In tegenstelling tot de politici, die al snel een avondklok voor buitenlanders instelden – wat Leon en haar expatvrienden beantwoordden met extravagante pyjamafeestjes in hun huizen met meerdere kamers – keerde de bevolking zich nooit tegen de Amerikanen. Toen er geruchten de ronde deden dat het drinkwater vergiftigd was, waarschuwde een buurman Leon en haar kamergenoot en bood hen het gebruik van haar privéwaterput aan.

Toen, in 1979, gebeurde er plotseling van alles. Op een avond om 22.00 uur kreeg Leon te horen dat hij moest inpakken: om middernacht zouden bussen alle expats ophalen en naar Teheran brengen voor hun vertrek – van "evacuatie" was nooit sprake. Daar werden de expats ondergebracht in een ooit luxueus hotel. Nu waren de ramen vernield en zaten er kogelgaten in de muren – de revolutie had de hoofdstad allang geteisterd.

In 1979 mochten expats een tas met de essentiële spullen meenemen, en er stonden drie koffers klaar om later op te halen. Leon pakte haar proefschrift, dat ze eindelijk in Isfahan had afgerond, in een van de koffers.

De koffers arriveerden vijf maanden na hun eigenaar in de VS. Er werd niets gestolen. De Iraniërs hadden alleen alle geschreven stukken in beslag genomen: brieven, boeken – en een proefschrift over Jane Austen.

Misschien stoorde dat haar destijds. Nu zegt Leon dat het een enorme meevaller was: stel je eens voor dat ze hoogleraar was geworden. Ze stelt zich liever voor dat Iraanse douanebeambten een handleiding over spionagetechnologie gebruiken om de code in haar proefschrift te kraken en zo Amerikaanse oorlogsgeheimen te achterhalen.

Gelukkig zijn, zegt Leon, is in zekere zin haar standaardhouding: "Ik kan waarschijnlijk niet leren ongelukkig te zijn." Leon heeft er geen hekel aan. In plaats daarvan is ze klaar voor de volgende goede kans.

Terug in de VS reisde Leon eerst de wereld rond met een retourticket van Pan American Airways. De volgende vacature leidde haar naar een nieuw avontuur: een universiteit in Suzhou, China, zocht een docent Engelse literatuur – het ontbreken van een diploma was niet zo erg; haar Amerikaanse paspoort was voldoende bewijs van kwaliteit. Leons biografie is tevens een korte kroniek van de Amerikaanse wereldheerschappij. Een herinnering aan een tijd waarin het Westen onverslaanbaar leek.

Zoals alle "buitenlandse experts" kreeg Leon de beschikking over een huis in Suzhou met een dienstmeisje, een kok en een conciërge, plus twee tolken. De eerste was een luxe, de tweede een controle: de twee waren dochters van leden van de Communistische Partij en waren daar om verslag te doen van de activiteiten en gesprekken van de buitenlander.

Pas toen Leon leerde haar tolken te ontwijken, waren openhartigere gesprekken met haar Chinese collega's en studenten mogelijk. Bijna een jaar was niet genoeg voor diepe vriendschappen, zegt Leon. Eerlijkheid en verbondenheid vormen vooral een risico voor mensen die in een dictatuur leven.

Op de tafel in Zürich, tussen boeken en een notitieboekje, liggen verse aardbeien. Als Leon ernaar reikt, begint ze plotseling Italiaans te praten. Een vlaag van dolce vita. Als ze ernaar gevraagd wordt, valt ze even stil. Ze had het niet eens gemerkt, zegt ze. Maar ja, natuurlijk is Italië de liefde van haar leven. Toch was het natuurlijk toeval, "eigenlijk een grap", dat ze überhaupt naar Italië ging.

Leon heeft geen Italiaanse roots; haar achternaam komt van haar grootvader in Zuid-Amerika en was ooit "de León". Ze ging alleen naar Italië omdat haar vriendin Anita schilderkunst wilde studeren in Rome, maar haar moeder wilde niet dat ze alleen ging. Uiteindelijk bleef Leon, die spontaan was meegegaan zonder enige taalvaardigheid of een universiteitsplek, langer in Zuid-Italië dan Anita zelf. "Zo heb ik Italiaans geleerd – met een afschuwelijk Napolitaans dialect, zoals me later in het noorden werd verteld."

Bijna twintig jaar later wilde Leon eigenlijk gewoon vrienden in Venetië bezoeken. Toen ontdekte ze dat de nabijgelegen Amerikaanse militaire basis op zoek was naar een docent Engelse literatuur. Ze greep haar kans en vond voor het eerst niet alleen een paradijs, maar ook een thuis. "Ik dacht dat ik daar misschien wel voor altijd zou blijven."

Leon bleef er niet voor altijd, maar wel langer dan waar dan ook. Uiteindelijk vertrok ze omdat er te veel toeristen kwamen. Een aantal van hen trok ze zelf aan met haar Brunetti-misdaadromans, waarvan er alleen al in het Duits miljoenen exemplaren werden verkocht. Het eerste geval was natuurlijk slechts een vingeroefening, bedoeld voor een la, niet voor een boekenplank.

Van Venetië reisde Leon door naar Zwitserland. Terwijl ze rustig door het vastgoedaanbod in de NZZ bladerde, ontdekte ze een 17e-eeuws huis. Val Müstair, las ze – en ze aarzelde geen moment. Dat Leon überhaupt naar de NZZ kwam, komt doordat ze geen moment aarzelde toen haar agent in New York haar twee aanbiedingen van Duitstalige uitgevers liet zien. "Ik heb meteen voor de kleinere uitgevers gekozen," zegt Leon. Diogenes Publishing maakte haar groot.

Tegenwoordig woont Leon in Zürich en Val Müstair. Geen van beide is thuis, en Venetië ook niet. Maar het zijn wel twee extra paradijsjes op Leons wereldkaart.

Leons allereerste paradijs was waarschijnlijk haar jeugd in New Jersey. Een jeugd gekenmerkt door chique Halloweenkostuums – voor de familiehond, niet voor Leon en haar oudere broer – droge Thanksgiving-kalkoenen (haar moeder was een expert in cocktails en desserts, niet in warme maaltijden) – en een vrijheid die Leon constant leek te zoeken in haar leven.

Over haar moeder, die kettingrookte, haar eigen kinderen hielp spijbelen en vooral wilde dat ze plezier hadden in het leven, zegt Leon: "Ik hield van haar omdat ze mijn moeder was. Maar ik hield nog veel meer van haar omdat ze me zo vaak aan het lachen maakte."

In plaats van regels te stellen en succes te eisen, lieten de ouders hun twee kinderen de wereld ontdekken en zelf bepalen wat het goede leven inhield. "Dat ik geen eigen gezin wilde, was voor mijn ouders nooit een probleem", zegt Leon. Voor velen van hen zou dat in de jaren zestig en zeventig zeker het geval zijn geweest.

"Soms schaam ik me er bijna voor om te zeggen dat mijn jeugd gewoon goed was. Er is geen trauma. Toch ben ik opgegroeid in een diep racistische maatschappij." Toen Donna Leon in 1942 werd geboren, was rassenscheiding nog niet illegaal in Amerika. Maar in het noorden van de Verenigde Staten merkte het kind Donna er niets van, omdat New Jersey "boven de waanzin" staat, de zuidelijke staten. En ook omdat "er geen zwarte mensen in onze buurt of op onze school waren."

Maar eens per jaar pakte de moeder haar man en kinderen in de auto en reed dwars door het land naar Florida, waar haar geliefde zus woonde. Tijdens pauzes onderweg zagen de kinderen drinkfonteintjes, restaurants en toiletten voor zowel blanken als zwarten. "Als kind word je er niet boos over, je schaamt je er niet voor – het brengt je in de war," zegt Leon. "Ik begreep niet waarom ik in de rij moest staan voor het ene toilet terwijl er niemand was voor het andere."

Pas als jonge lerares Engels werd Leon opnieuw geconfronteerd met de ongelijke behandeling van zwarte Amerikanen. Ze zag hoe veel moeilijker het voor hun kinderen was om zich in de klas te laten gelden – en nu schaamde ze zich. "Ik heb toen een grote stap naar links gezet – en nooit meer terug." Wie Leons misdaadromans leest, hoeft zich geen zorgen te maken. Rechercheur Brunetti ervaart en reflecteert op alle kwesties die zijn auteur ook bezighouden.

Leon is een observator. Ze ziet momenteel een toename van racisme en seksisme in de wereld. "Ik kijk ernaar en het walgt me", zegt ze. Ze waarschuwt bijvoorbeeld al jaren tegen het beperken van abortusrechten. Maar ze wil er niet te lang over doorpraten, want "er komt altijd een moment waarop ik moet zeggen: Waarom al dat gepraat? De opwarming van de aarde zal al deze problemen voor ons oplossen – door uiteindelijk de mensheid uit te roeien."

Leon haalt uit en vertelt hoe irritant het haar maakt dat gewone mensen zich schuldig moeten voelen over hun _CO2- voetafdruk, terwijl bedrijven doen wat ze willen. Hoe ze soms boos tegen de krant schreeuwt. Dan houdt ze weer op. "Oh," zegt ze, "laten we het over iets goeds hebben. Wist je dat Dolly Parton elk jaar een miljoen dollar doneert aan boeken voor kinderen uit arme gezinnen? Ik ben dol op Dolly Parton."

De tijd heeft Isfahan allang opgeslokt, vóór 1979 en haar jeugd in New Jersey. Venetië, bedreigd door stromen toeristen en overstromingen, ondergaat hetzelfde lot. Leons langstdurende paradijs is dan ook geen plek, maar een geluid: dat van klassieke muziek. Terwijl haar tienervrienden geobsedeerd waren door Elvis, hoorde zij voor het eerst Händels "Messiah" tijdens een kerstconcert. Sindsdien is ze verknocht aan de componist en klassieke muziek.

Leon kan echter nog steeds geen noten lezen, ondanks dat ze jarenlang het barokorkest Il Pomo d'Oro heeft ondersteund. Misschien is dit de reden dat ze het gevoel van verwondering dat ze ooit voelde, heeft behouden. En misschien had ze, omdat ze als kind had geleerd wat ze het liefste deed, er gewoon geen zin in.

Donna Leon, wier meest constante levensdoel toeval is, weet heel goed hoeveel van zichzelf ze prijsgeeft. Ze vertelt liever verhalen over zichzelf in een consistent vergelijkbare selectie anekdotes. Miniaturen die tevens dienen als schild voor de rest van haar privéleven. In het openbaar verschijnt een benaderbare, warme, maar zorgvuldig samengestelde versie van zichzelf. Alleen in dit opzicht laat ze weinig aan het toeval over. Ze verkiest haar avonturen in Iran of Italië, om niet in het nieuws te komen.